De discussie over de samenstelling laaide op toen Caroline van der Plas, fractievoorzitter van de BBB, zei bij WNL Op Zondag dat er ‘te veel D66’ers’ bij de Raad van State zitten. Ook Henk Vermeer, BBB-Kamerlid, waarschuwde in Buitenhof dat ‘politieke motivatie op de loer ligt’. Volgens hen is het risico groot dat het instituut niet meer neutraal oordeelt, zeker nu de Raad een centrale rol speelt in het stikstof- en migratiebeleid.

De Raad van State is het hoogste adviesorgaan van de regering en tevens het hoogste bestuursrechtelijke rechtscollege van Nederland. Het instituut bestaat uit één vice-president, een voorzitter van de Afdeling bestuursrechtspraak, vijf overige leden van de Raad van State, drie leden van de Raad van State van het Koninkrijk, vijftig staatsraden en zeventien staatsraden in buitengewone dienst.

Wat doet de Raad van State eigenlijk?
De Raad van State heeft twee hoofdtaken. Ten eerste adviseert het instituut regering en parlement over wetsvoorstellen. Ten tweede fungeert het als hoogste bestuursrechter, die oordeelt over geschillen tussen burgers en overheid. De voorzitter is formeel de koning, maar de dagelijkse leiding ligt bij de vice-president – momenteel Thom de Graaf, voormalig fractievoorzitter van D66..

De onafhankelijkheid van de Raad is wettelijk vastgelegd. Toch kan de politieke herkomst van leden invloed hebben op hun blikrichting, zeker bij gevoelige thema’s als asiel, stikstof en klimaat.

De top van de Raad van State
De Graaf is oud-fractievoorzitter voor D66 in zowel de Eerste als de Tweede Kamer. Daarmee is hij het politieke zwaartepunt binnen de Raad. Hij staat bekend om zijn uitgesproken mening over klimaat en internationale samenwerking.

In 2021 waarschuwde hij bijvoorbeeld dat de Nederlandse klimaatdoelen uit zicht raken. ‘De aanpak van de klimaatcrisis en de noodzakelijke energietransitie kunnen niet in de wacht worden gezet.' Volgens het advies van de Raad van State waarin hij dit stelt moet ‘zelfs een demissionair kabinet doen wat nodig is om de klimaatdoelen te halen’. Ook wordt er gepleit voor een minister van Klimaat en een versnelde aanscherping van de Klimaatwet.

Daarnaast benadrukte hij in EW het belang van Europese samenwerking. ‘Grensoverschrijdende problemen – zoals cybercriminaliteit, pandemieën, klimaatverandering en grote vluchtelingenstromen – kunnen alleen in internationaal verband effectief worden aangepakt.’ Zijn uitspraken tonen een duidelijke voorkeur voor internationale en milieugerichte politiek, thema’s die doorgaans geassocieerd worden met progressieve politiek.

 
Klimaat en milieu als rode draad
Ook buiten de politiek klinken binnen de Raad van State veel geluiden uit de milieubeweging. Zo heeft Rosa Uylenburg, voorzitter van de Afdeling bestuursrechtspraak, geen politieke loopbaan maar wel een uitgesproken academische achtergrond bij het Amsterdam Centre for Environmental Law and Sustainability. Dat centrum beschrijft zijn missie als volgt: ‘Klimaatverandering is een wereldwijd probleem dat wereldwijd bestuur vereist. Dat bestuur is momenteel zwak.’ 

Die benadering toont een duidelijke overtuiging: nationale grenzen zijn volgens deze denkschool niet voldoende om milieuproblemen op te lossen. Ook de achtergrond van Hanna Sevenster, eveneens lid van de Raad van State, sluit daarbij aan. Zij was hoogleraar Europees milieurecht aan de Universiteit van Amsterdam, een discipline die juist pleit voor sterke Europese regels op het gebied van natuur en duurzaamheid.

Beide vrouwen hebben geen politieke functie vervuld, maar hun academische werk ligt volledig in lijn met de groene en klimaatgerichte agenda van de progressieve partijen. Binnen de Raad die leden kent exclusief de Staatsraad vormt die milieufocus een duidelijke rode draad.

D66-invloed binnen de Raad
De grootste politieke vertegenwoordiging binnen de Raad komt uit de hoek van D66. Naast Thom de Graaf gaat het om Onno van Veldhuizen, Han Polman en Paul Comenencia.

Van Veldhuizen was jarenlang D66-burgemeester in Nieuwkoop, Hoorn en Enschede, en vicevoorzitter van het partijbestuur. Tijdens de asielcrisis van 2015 verdedigde hij de komst van een asielzoekerscentrum in Enschede. Veel burgers waren het hier niet mee eens en uitten hun onvrede in een protestmars die dreigde te ontsporen. Volgens Van Veldhuizen moesten de demonstranten naar huis gaan, aldus Joop. Later nuanceerde hi na verdere onvrede onder bewoners wel tegenover 1twente dat de veiligheid van bewoners centraal stond. Als we door toedoen van de mensen in het AZC structureel de veiligheid en leefbaarheid niet meer kunnen waarborgen, stoppen we ermee.’ Dit leidde echter niet tot een ander besluit.

Han Polman, Staadslid binnen de Raad van State, was eveneens D66’er en jarenlang commissaris van de Koning in Zeeland. In 2015 riep hij gemeenten op om extra vluchtelingen op te vangen. Hij sprak toen over ‘een gezamenlijke verantwoordelijkheid van provincie en gemeenten’ en vond dat asielopvang ‘een vast onderdeel van het woonbeleid’ moest worden, aldus PZC.

Ook Paul Comenencia, lid van de Staatsraad van het Koninkrijk, heeft een D66-achtergrond. Hij was gevolmachtigd minister van de Nederlandse Antillen namens de partij PAR en stond in 2015 op de kandidatenlijst van D66 voor de Eerste Kamer.

GroenLinks en sociaal-progressieve denklijnen
Naast D66 is ook GroenLinks goed vertegenwoordigd. Kathalijne Buitenweg en Marijke Vos zijn de belangrijkste voorbeelden. Buitenweg was Europarlementariër en Tweede Kamerlid voor GroenLinks. Zij verklaarde in 2002 op de website van GroenLinks dat ‘het VN-Vluchtelingenverdrag van 1951 onder geen beding opengebroken moet worden.’ Ze noemde het ‘egoïstisch’ als de EU haar verantwoordelijkheid zou afschuiven naar armere landen. Daarmee benadrukte ze haar overtuiging dat Europa ruimhartig moet blijven in de opvang van vluchtelingen.

Marijke Vos was Tweede Kamerlid, lid van de Staatsraad van de Raad van State was partijvoorzitter, wethouder in Amsterdam en later senator voor GroenLinks. Ze zei in 2016 op de website van GroenLinks: ‘Het kabinet blijft belastingontwijking faciliteren en vergroot bewust de kloof tussen werkenden en uitkeringsgerechtigden.’ Ze noemde dat ‘treurig’ en vond dat de overheid meer moest doen tegen ongelijkheid. Als wethouder was ze bovendien verantwoordelijk voor duurzaamheid en energiebezuiniging; ze wilde winkeliers verplichten hun deuren ’s winters dicht te houden om warmteverlies te voorkomen, aldus NH Nieuws.

De PvdA en maatschappelijke thema’s
Ook de PvdA is vertegenwoordigd, via Eric Helder die lid van de Raad van State is. Daarnaast is hij voormalig PvdA-wethouder in Enschede. Zijn beleid draaide om werkgelegenheid en integratie, thema’s die passen binnen de sociaal-democratische traditie.

Daarnaast zijn er Staadsraadleden als Nicolien van den Biggelaar, actief in dierenbescherming en toezichtfuncties, en Valérie Essenburg en Janneke Gerards, die zich bezighouden met mensenrechten en Europese rechtsstatelijkheid.

Hoewel zij niet direct partijpolitiek actief zijn, sluiten hun functies aan bij thema’s als sociale rechtvaardigheid, milieubescherming en mensenrechten, allemaal kernpunten van linkse politiek.

De uitzonderingen aan de rechterkant
Binnen dit overwegend linkse gezelschap zijn slechts twee Staadsraadleden te vinden met een conservatievere oriëntatie. Kees van der Staaij, jarenlang partijleider van de SGP, is de enige uitgesproken rechtse ex-politicus in de Raad. Daarnaast is er Conny van Altena, voorzitter van een christelijke onderwijsstichting op gereformeerde grondslag. Haar achtergrond lijkt daarmee religieus en behoudend, maar zij is niet politiek actief geweest.

Richard van Zwol (CDA) vormt als Staatsraadslid daarnaast nog 'het politieke midden'. Hij was topambtenaar op verschillende ministeries maar bekleedde nooit een gekozen functie. Zijn profiel is op papier bestuurlijk en zakelijk, niet ideologisch.

Een linkse dominantie?
Van de twaalf leden van wie de politieke achtergrond bekend is, komen er dus negen uit de progressieve hoek: vier D66’ers, drie GroenLinksers, één PvdA’er, en slechts één SGP’er. Twee anderen hebben een christelijke of gematigde achtergrond. De rest van de leden is formeel onpartijdig, maar vaak academisch actief in klimaat- of mensenrechtenvraagstukken.

Ook in hun publieke uitspraken sluiten velen aan bij progressieve thema’s. Zo zei De Graaf dat Nederland ‘een actieve internationale rol’ moet spelen, Buitenweg riep op tot ‘solidariteit’ met vluchtelingen, en Vos sprak over ‘de morele verantwoordelijkheid van de staat om ongelijkheid te verkleinen’.

Conclusie
De Raad van State is formeel onafhankelijk. Maar de herkomst van veel leden waar de politieke achtergrond van bekend is, is overwegend progressief. Onder de leden met partijverleden zijn D66, GroenLinks en PvdA dominant. Er is één uitgesproken rechterflank via SGP. Het midden is aanwezig via CDA. Inhoudelijk lijkt de nadruk op klimaat, milieu, mensenrechten en Europese regels sterk.