Hoe de Nederlandse overheid stilletjes een politiestaat optuigt met Palantir

Het Amerikaanse spionagebedrijf Palantir heeft zich de afgelopen jaren in stilte diep genesteld in de Nederlandse overheid. Dit gebeurt in de voetsporen van de Amerikaanse president Donald Trump, die Palantir al gebruikt om gegevens van alle Amerikaanse burgers te verzamelen. Nu trekken privacy-experts Wesley Feijth en David Boerstra hard aan de bel. Ze wijzen op de gevaren van zogeheten ‘voorspellende politiezorg’, geheime data-analyse en het verdwijnen van democratische controle. “Dit is Minority Report in het echt”, waarschuwt Boerstra.
Wat hebben Donald Trump en de Nederlandse overheid met elkaar gemeen? Ze werken allebei samen met Palantir – een Amerikaans databedrijf dat groot werd dankzij de CIA en onder Trump uitgroeide tot het zenuwcentrum van de digitale controlemaatschappij. Waar Trump het bedrijf inzet om Amerikaanse burgers te profileren en te volgen, sloot ook de Nederlandse overheid in het geheim contracten met deze datagigant. Zonder parlementair debat, zonder transparantie, maar met grote gevolgen voor de privacy van miljoenen Nederlanders.
Al in 2019 werd in het geheim een contract gesloten tussen de Nederlandse politie en Palantir. Dat blijkt uit een intern overheidsdocument dat is geopenbaard via de Woo-regeling, zo vertellen Feijth en Boerstra in de nieuwste aflevering van de Pro Privacy Podcast. De deal werd afgesloten op zogeheten ‘need to know’-basis. Alleen wie strikt noodzakelijk betrokken was, mocht weten dat Palantir gebruikt ging worden voor data-analyse. De deal werd ondertekend door Pieter-Jaap Aalbersberg, destijds politiechef en later hoofd van de NCTV.
De contractsluiting gebeurde buiten de wet en democratische controle om. Tijdens de coronaperiode kwam daar nog een laag bovenop: zes veiligheidsregio’s in Zuid-Nederland kregen gratis toegang tot Palantir-software. In ruil daarvoor kreeg het bedrijf toegang tot netwerken van politie, brandweer en andere hulpdiensten.
Van proefpakket tot dataslurper
Volgens Feijth en Boerstra is die gratis toegang allesbehalve onschuldig. “Zoals een dealer de eerste dosis gratis geeft, deed Palantir hetzelfde,” vertelt Feijth in de Pro Privacy Podcast. “Ze mochten hun systemen integreren in de Nederlandse infrastructuur.” Het gevolg: koppelingen met politiedata, het Centraal Justitieel Incassobureau, slachtofferhulp, het Openbaar Ministerie en zelfs gemeenten.
De software werd de ruggengraat van ‘informatiegestuurde politie’. In officiële stukken is te lezen dat deze aanpak ‘voorspellende politiezorg’ mogelijk maakt. “Dat is exact waar wij al een jaar voor waarschuwen,” zegt Boerstra. “Je wordt niet meer verdacht op basis van een misdaad, maar op basis van een profiel.”
Van CIA tot toeslagenaffaire
De oorsprong van Palantir ligt volgens de podcastmakers bij een Amerikaans inlichtingentraject na 11 september 2001: het Total Information Awareness-project. Dat werd stopgezet vanwege privacyschendingen, maar kort daarna richtten de betrokkenen Palantir op — met geld van het investeringsfonds van de CIA.
“De CIA was de enige klant in de eerste vijf jaar,” zegt Boerstra. “Het is eigenlijk de hofleverancier van de Amerikaanse inlichtingendiensten.”
Volgens hen is die lijn doorgetrokken naar Europa. “Palantir is via de achterdeur binnengekomen tijdens corona,” zegt Feijth. “En dat gebeurde onder leiding van Aalbersberg, die bij zowel de politie als de NCTV betrokken was.”
De software werd ook gebruikt voor het coronadashboard, en mogelijk — zeggen ze — bij de toeslagenaffaire. “Dit is een datagestuurde overheid die blind vaart op algoritmes,” aldus Feijth. “Daarmee is het systeem het probleem geworden.”
Technocratie in opmars
De podcast plaatst Palantir in een bredere trend van technocratische controle. “Dit zijn mensen die denken dat je met gegevens een perfecte samenleving kunt bouwen,” zegt Feijth. “Zonder fouten, zonder criminaliteit. Maar dat betekent ook: zonder vrijheid.”
Boerstra wijst op het risico van machtsmisbruik. “Vroeger moest je iemand nog naar een eiland lokken om chantabel te maken,” zegt hij. “Nu heb je alleen maar een smartphone nodig. Alles wordt opgeslagen. Alles kan tegen je worden gebruikt.”
Dat is niet alleen een theorie, stellen ze. Ze verwijzen naar Palantir-topman Alex Karp, die openlijk zegt: “Onze tegenstanders moeten bang zijn. Alleen dan zijn wij veilig.” Feijth: “Wat voor zielig mens ben je, als jij je pas veilig voelt als de ander bang is?”
De rol van Trump en Thiel
De opmars van Palantir is nauw verbonden met de Amerikaanse politiek. Oprichter Peter Thiel is mentor van J.D. Vance, de huidige vicepresident onder Trump. Volgens de podcastmakers is Palantir sinds hun terugkeer in het Witte Huis bezig met een grootschalige gegevensintegratie.
“The New York Times bracht dit aan het licht op 5 juni,” zegt Feijth. “Trump schakelt Palantir in om gegevens van alle overheidsdiensten te verzamelen. De muren tussen instanties zijn verdwenen. Alles wordt samengevoegd.”
Om de aandacht daarvan af te leiden, vermoeden ze, werd een toneelstuk opgevoerd waarin Trump en Elon Musk zogenaamd ruzie kregen. “Iedereen had het opeens over een breuk tussen die twee,” zegt Boerstra. “En niemand meer over Palantir.”
Nederland als testland
Volgens ProPrivacy is Nederland al jaren een proeftuin. De NCTV, politie en GGD werkten in coronatijd nauw samen met Palantir. Inmiddels zou de software ingezet worden voor het monitoren van burgers op grote schaal.
Documenten tonen dat dit mogelijk gebeurde onder de codenaam ‘Raffinaderij’. In een intern stuk uit 2016 wordt Palantir geprezen als het enige systeem dat zulke goede verbindingen tussen groepen mensen kon leggen. De proefperiode mondde uit in structureel gebruik.
“Dit is geen samenzweringstheorie,” zegt Feijth. “Dit zijn documenten van de overheid zelf.”
Oproep aan de politiek
Feijth en Boerstra sluiten hun uitzending af met een duidelijke boodschap. “Laat dit alsjeblieft niet met een sisser aflopen,” zegt Feijth. “We roepen de SP, de Piratenpartij of Forum voor Democratie op om Kamervragen te stellen. Willen wij als Nederland wel samenwerken met een bedrijf dat zegt: de ander moet bang zijn?”
Volgens de makers is privacy het belangrijkste mensenrecht van deze tijd. En die privacy staat nu ernstig onder druk. “We gaan richting een samenleving waar de toeslagenaffaire kinderspel bij is,” zegt Boerstra. “Als je je gegevens niet beschermt, kunnen ze tegen je worden gebruikt. En dan is het te laat.”